بسمه تعالی
حقوق انرژی نظام حقوقی است که قواعد مرتبط با اکتشاف، استخراج، بهره برداری، توسعه و مدیریت منابع سنتی انرژی چون زغال سنگ، نفت، گاز، انرژی هسته ای و منابع انرژی های نو چون انرژی های حاصل از باد، خورشید، زمین گرمایی، امواج دریایی، زیست توده، هیدروژنی، آبی و سایر انرژیهای هماهنگ با محیط زیست را تنظیم و تضمین می نماید. بحث و بررسی پیرامون مکانیزم های حل و فصل اختلافات در مسائل مطروحه مرتبط با انرژی از جمله مباحث فنی و تخصصی است که کمتر در مجامع علمی به آن پرداخته شده است. با توجه به تنوع منابع انرژی و تنوع در مکانیسم های حل اختلاف، حقوقدانان و سیاستگذاران حوزه انرژی می بایست به دامنه و زوایای پیچیده این بخش اطلاع و آگاهی کافی داشته باشند تا در عرصه های داخلی و بین المللی بتوانند با صحت و بر اساس اصول عادلانه به حل وفصل اختلافات بپردازند. با توجه به حجم و گستردگی عملیات مرتبط با صنعت نفت و گاز، عمده فعالیت های حقوقی در ایجاد قوانین و مقررات بین المللی و بروز اختلافات در حوزه سرمایه گذاری خارجی بین دولت ها با یکدیگر و اختلافات بین سرمایه گذار خارجی و دولت میزبان در این بخش ظهور پیدا می کند. بروز اختلافات مانع بزرگی در همکاری میان کشورهاست و گاهی به هدررفت انرژی و خسران نسلهای حاضر و آتی در بهره برداری از انرژی می انجامد. لذا ارتقاء روش های حل و فصل اختلافات و اطلاع از زوایای این روش ها و پیشرفت مهارت های حرفه ای برای حقوقدانان امری ضروری می باشد که نیل به این اهداف می تواند علاوه بر بالا رفتن سطح امنیت انرژی در عرصه بین المللی به حفظ منافع ملی کشورمان کمک کند.
دعاوی حوزه انرژی در صنعت نفت وگاز، انرژی هسته ای و انرژی های نو عمدتا ناشی از نقض تعهدات قراردادی، مصادره و سلب مالکیت های مستقیم و غیر مستقیم، رفتارهای تبعیض آمیز کشور میزبان، عدم توجه به مسئولیت اجتماعی، بهره گیری از فن آوریهای خطرناک و نوین در صنعت انرژی، عدم ثبات در مقررات گذاری در کنار سایر عوامل ایجاد اختلاف می باشد. ضروریست ابعاد مختلف موارد مرتبط با حل اختلافات در صنعت انرژی با استمداد از تجربه های جدید رسیدگی های حقوقی در عرصه های بین المللی به بحث و تبادل نظر گذاشته شود تا حقوقدانان و دست اندرکاران صنعت انرژی بتوانند با اطلاعات به روز و مهارت های لازم، دولت ها و سایر ذینفعان را در حفاظت و بهره برداری بهینه و مطمئن از منابع انرژی که متعلق به ملت هاست یاری رسانند.
موسسه مطالعات حقوق انرژی دانشگاه تهران در صدد است در آذر ماه 1398 همایش ملی "حل و فصل اختلافات در صنعت انرژی" را باهمکاری پژوهشگاه نیرو و مشارکت حقوقدانان، دست اندرکاران صنعت انرژی و متخصصان امر حل و فصل اختلافات صنعت انرژی برگزار نماید. این همایش پنجمین همایش از سلسله همایش های مرتبط با انرژی است که هریک به طور تخصصی یکی از موضوعات حقوق انرژی را به بحث و تبادل نظر می گذارد. اولین همایش حقوق انرژی در سال 1388 با حضور مسئولین حقوقی وزارتخانه های نفت، نیرو، امور خارجه، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان انرژی اتمی و اساتید حقوق بین الملل برگزار گردید. همایش دوم در سال 1394 با موضوع بررسی ابعاد حقوقی صنعت نفت و گاز با اختصاص چهار پنل قراردادهای نفت وگاز، میادین مشترک نفت و گاز، سرمایه گذاری خارجی و روشهای حل و فصل اختلافات صنعت نفت و گاز برگزار گردید. در نشست سوم به طور اختصاصی به بحث و بررسی ابعاد حقوقی میادین مشترک کشور با کشورهای همسایه با حضور مسئولین مربوطه و اساتید حقوق بین الملل پرداخته شد. همایش چهارم در سال 1395 تحت عنوان "همایش ملی حقوق آب" برگزار گردید که در آن ابعاد حقوقی آبهای زیرزمینی، آبهای سطحی، آبهای مرزی و مشترک و مبانی فقهی و قانونی حقوق آب مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. متعاقبا در نشست تخصصی آبهای مرزی و مشترک که با حضور مسئولین و اساتید حقوق بین الملل تشکیل گردید، وضعیت حقوقی آبهای مرزی کشورمان به بحث و تبادل نظر گذاشته شد.
در نشست تخصصی حل و فصل اختلافات در صنعت انرژی مورخ تیر ماه 1397، با بررسی کلیات روشهای مختلف رفع اختلاف در صنعت انرژی، محورهای همایش پنجم تبیین گردیدند. همایش پنجم به طور تفصیلی به سه محور رسیدگی قضایی (Litigation) ، داوری (Arbitration) و روش های جایگزین حل و فصل اختلافات (Alternative Dispute Resolution) در صنعت انرژی می پردازد. موضوعات قابل بحث و بررسی با توجه به روشهای فوق الذکرعبارتند از: محدوده و مرزهای قابل اجرای روش های حل و فصل اختلافات، احصاء ذینفعان در هر مورد، نحوه ورود سازمان های مردم نهاد در خصوص خسارات زیست محیطی و مباحث مرتبط با حقوق بشر و حقوق شهروندی، مسائل مرتبط با اختلافاتی که شرکت های چند ملیتی در آن دخیل هستند، آثار مذاکره مجدد بر حل اختلافات صنعت انرژی، قابلیت اجرایی توافق های مبتنی بر سازش، آثار سیستم خود اظهاری و گزارش دهی در حل اختلافات، ارزیابی عملکرد نهادهایی چون ایکسید و روش های پیش بینی شده در معاهده منشور انرژی در حل اختلافات عادلانه و تامین امنیت انرژی در جهان، مسئولیت بین المللی دولتها در استفاده از فن آوریهای جدید و خطرناک صنعت انرژی، ارزیابی شیوه حل اختلافات برخط، آثار روش های حل اختلافات ناقص، آثار ابعاد سیاسی و اقتصادی بر حل اختلافات صنعت انرژی، تاثیر منافع بنیادین کشورها در حل اختلافات به ویژه در خصوص مصادره و سلب مالکیت از سرمایه گذار. امید است انجام این مهم که با حضور پرشور حقوقدانان و دست اندر کاران عرصه انرژی کشور و به مشارکت گذاشتن تجربه های ارزشمند صاحبنظران میسر خواهد شد، موجبات ارتقاء علمی و کسب مهارتهای لازم در جهت حل اختلافات صنعت انرژی را فراهم نماید.
دکتر الهام امین زاده